Αρχική > Πολιτισμός & περιβάλλον
Αρχαιολογικοί χώροι
Εισαγωγή
Η Ιθάκη τράβηξε από πολύ νωρίς την προσοχή και το ενδιαφέρον περιηγητών, αρχαιολόγων, ιστορικών και φιλολόγων, καθώς το όνομά της συνδέθηκε με τον Οδυσσέα και τα ομηρικά έπη.
Σε αναζήτηση της ομηρικής Ιθάκης, έφθασαν στο νησί και ερεύνησαν από τις αρχές του 19ου αιώνα περιοχές, όπου ήταν εμφανή τα λείψανα αρχαίας κατοίκησης (διάσελο Αετού, Πηλικάτα, Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου Σταυρός, Μαρμαροσπηλιά, Μαραθιάς, σπήλαιο Λοΐζου κ.α.), οι Gell, Leake, Schliemann, Dörpfeld , Vollgraff, και Κυπαρίσσης.
Στη δεκαετία του 1930, η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, υπό την εποπτεία του καθηγητή W. A. Heurtley, πραγματοποίησε εκτεταμένη έρευνα στις γνωστές πλέον αρχαιολογικές θέσεις της Β. Ιθάκης. Τα ευρήματα, που ήταν πολλά και εντυπωσιακά, έθεσαν τις βάσεις για την ευρύτερη ιστορική θεώρηση του τόπου. Οι έρευνες συνεχίστηκαν στην Ν. Ιθάκη (διάσελο Αετού, Μαρμαροσπηλιά) με το Odyssey project, υπό την εποπτεία του καθηγητή του Washington University, St. Louis Σαράντη Συμεώνογλου και στη Β. Ιθάκη (Πηλικάτα, Τρεις Λαγκάδες, Άγιο Αθανάσιο-Σχολή Ομήρου), υπό την διεύθυνση της επίκ. καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Λ. Κοντορλή-Παπαδοπούλου.
“Η μυκηναϊκή παρουσία στα Επτάνησα συνδέθηκε από νωρίς με την επαλήθευση των ομηρικών επών, όταν δηλαδή επικρατούσε η αντίληψη ότι η ομηρική αφήγηση αναφέρεται στην εποχή αυτή. Η διαπίστωση όμως ότι στο έπος κατασταλάζουν στοιχεία τόσο της ύστερης μυκηναϊκής περιόδου (1400-1100 π.Χ.), όσο και των Πρωτογεωμετρικών και Γεωμετρικών χρόνων (1100-800 π.Χ.), οδήγησε στη διεύρυνση του προβλήματος. Δεν αρκούσε πλέον μόνον η ύπαρξη μυκηναϊκού ανασκαφικού στρώματος, αλλά έπρεπε να συνυπάρχει στο ίδιο νησί και η μαρτυρία των Πρωτογεωμετρικών και Γεωμετρικών χρόνων […]. Η Ιθάκη έχει να παρουσιάσει ευρήματα από όλες τις φάσεις της Μυκηναϊκής και της Γεωμετρικής εποχής, γεγονός που κάνει το νησί να ξεχωρίζει από το άλλο Ιόνιο. Συγκεκριμένα, στο σπήλαιο Λοΐζου της Πόλης και στον οικισμό του Αετού πιστοποιείται η ομαλή μετάβαση και συνέχεια από τους «σκοτεινούς» αιώνες της Πρωτογεωμετρικής εποχής προς τη Γεωμετρική και την Αρχαϊκή εποχή, γεγονός μοναδικό στο Ιόνιο”. 1
1 ΒΙΚΕΛΑ, ΕΥΓΕΝΙΑ, 2010: Η Ιθάκη και το άλλο Ιόνιο από την προϊστορία έως τον 5ο αι. π.Χ.: Συγκλίσεις και αποκλίσεις, Σελ. 25-64 , Μύθοι, κείμενα, εικόνες: Ομηρικά έπη και αρχαία ελληνική τέχνη. Από τα Πρακτικά του ΙΑ’ Διεθνούς Συνεδρίου για την Οδύσσεια, 15-19 Σεπτεμβρίου 2009, Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών, Ιθάκη 2009.
Αλαλκομενές
Η περιοχή βρίσκεται στον λόφο του Αετού, στον στενό ισθμό, ο οποίος ενώνει τα δύο τμήματα του νησιού, και πάνω από το λιμάνι του Πίσω-Αετού. Είναι κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος.
Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται η αρχαία πόλη της Ιθάκης, η οποία στα ελληνιστικά χρόνια ονομαζόταν Αλαλκομενές. Η θέση της πόλης είναι στρατηγικής σημασίας, επειδή βόρεια και νότια υπάρχουν δύο φυσικά λιμάνια, ενώ από την κορυφή του λόφου, όπου βρίσκεται και η ακρόπολη, ελέγχεται οπτικά το κανάλι μεταξύ Ιθάκης και Κεφαλονιάς, όπως και ο ορίζοντας μεταξύ Ιθάκης και Ακαρνανίας.
Η αρχαία πόλη στον λόφο του Αετού, έγινε γνωστή ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, από τις περιγραφές των ξένων περιηγητών. Ο E. Schliemann έκανε την πρώτη του ανασκαφή στον λόφο του Αετού και ήδη από τις πρώτες έρευνες ήρθαν στο φως χάλκινα νομίσματα με την μορφή του Οδυσσέα και την επιγραφή ΙΘΑΚΩΝ. Τα οικοδομικά λείψανα της πόλης είναι πολλά και καλύπτουν ολόκληρη την ανατολική πλαγιά του λόφου. Η πόλη περιβάλλεται από τείχη, τα οποία σε ορισμένα σημεία διατηρούνται σε εντυπωσιακό ύψος.1
Στο διάσελο του λόφου, εκεί που σήμερα βρίσκεται ο επαρχιακός δρόμος, έγιναν ανασκαφές από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή στη δεκαετία του 1930. Από τα αγγεία που βρέθηκαν γίνεται φανερό πως η Ιθάκη ανέπτυξε μια τοπική τεχνοτροπία, συντηρητικά εμπνευσμένη από την Μυκηναϊκή παράδοση. Η σειρά των αγγείων του Αετού, που είναι η μοναδική σειρά πρωτογεωμετρικής κεραμικής στην Δ. Ελλάδα με την ιδιαίτερη αυτή τεχνοτροπία, ονομάστηκε «Ιθακήσιο Πρωτογεωμετρικό στυλ». Τα ευρήματα των ανασκαφών εκτίθενται στο αρχαιολογικό Μουσείο Βαθέως.2
Παλαιότερο όλων των οικιστικών καταλοίπων του Αετού είναι κυκλικό κτίσμα με δείγματα κεραμικής από το 1400 π.Χ.. Το κτίσμα αυτό μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο, θα πρέπει πιθανότητα να ταυτιστεί με ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα, τη λατρεία του οποίου στην Ιθάκη αναφέρει και το έπος (Οδ. υ 277-278). Με την ανασύνθεση των τοπογραφικών στοιχείων του ιερού του Αετού από τον Σ. Συμεώνογλου, ξεκαθαρίζει η εικόνα ενός σημαντικού ιερού εξαιρετικά πρώιμου, χωρίς παράλληλο παράδειγμα στο άλλο Ιόνιο. 2
Το διάσελο του Αετού, ήταν για κάποιους ερευνητές του 19ου αιώνα, όπως W. Gell, E. Dodwell , C. Schreiber και E. Schliemann, η περιοχή όπου βρίσκεται το ανάκτορο του Οδυσσέα. Την ίδια άποψη υποστήριξε στη δεκαετία του 1990 ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Saint Louis, αρχαιολόγος Σαράντης Συμεώνογλου.
1 Διαδικτυακός τόπος Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού
2 ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΥ ΑΡΙΑΝΑ, Ανασκόπηση των αρχαιολογικών ερευνών στην Ιθάκη, Κεφαλληνιακά Χρονικά, Τόμος 1
3 ΒΙΚΕΛΑ ΕΥΓΕΝΙΑ, 2010: Η Ιθάκη και το άλλο Ιόνιο από την προϊστορία έως τον 5ο αι. π.Χ.: Συγκλίσεις και αποκλίσεις, Σελ. 25-64 , Μύθοι, κείμενα, εικόνες: Ομηρικά έπη και αρχαία ελληνική τέχνη. Από τα Πρακτικά του ΙΑ’ Διεθνούς Συνεδρίου για την Οδύσσεια, 15-19 Σεπτεμβρίου 2009, Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών, Ιθάκη 2009
Πρωτοελλαδικός Οικισμός Πηλικάτων
Η περιοχή «Πηλικάτα», βόρεια του Σταυρού, όπου βρίσκεται το αρχαιολογικό μουσείο Β. Ιθάκης, είναι κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος, λόγω της υπάρξεως λειψάνων οικισμού πρωτοελλαδικής και μυκηναϊκής περιόδου. Η συνολική περίμετρος του ως άνω χώρου καταλαμβάνει 750 τ.μ. 1
Στον λόφο των Πηλικάτων έγιναν αρχαιολογικές ανασκαφές την δεκαετία το 1930 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, η οποία απέδειξε πως η περιοχή κατοικείται ήδη από το 3000 π.Χ. συνεχώς, ως τα τέλη του 12 αι π.Χ. δηλαδή ως το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου. Σύμφωνα πάντα με τις έρευνες της σχολής αυτής, φαίνεται ότι το κέντρο του βασιλείου του Οδυσσέα τότε ήταν στην περιοχή του Σταυρού.
Η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε τοίχο, ο οποίος περιτοίχιζε την αρχαία πόλη και μπόρεσε να χρονολογηθεί ως μυκηναϊκός από τα όστρακα που βρέθηκαν κοντά του. Στην κορυφή του λόφου των Πηλικάτων αποκαλύφτηκε τμήμα τείχους κτισμένο με ογκόλιθους και ένα μικρό τμήμα από λιθόστρωτο δρόμο. Από τις πιο σημαντικές αποκαλύψεις της ανασκαφής ήταν ταφές μέσα σε μεγάλα πιθάρια τοποθετημένα κάτω από το λιθόστρωτο δάπεδο στο εσωτερικό των πρωτοελλαδικών σπιτιών.
Η παρουσία Πρωτοελλαδικών (3000-2500 π.Χ.) οστράκων στα Πηλικάτα οδήγησε τους ανασκαφείς να υποθέσουν ότι υπήρχε εκεί περιτειχισμένος Πρωτοελλαδικός οικισμός. Η Ιθάκη λοιπόν συγκαταλέγεται στον κατάλογο των ελάχιστων πρωτοελλαδικών πόλεων στον Ελληνικό χώρο και η σημασία της για την πολιτιστική ανάπτυξη της Δ. Ελλάδας είναι προφανής. Τα ευρήματα αποδεικνύουν ότι η αφετηρία της ιστορίας της Ιθάκης μπορεί να τοποθετηθεί μιάμιση περίπου χιλιετηρίδα πριν από την εποχή στην οποία αναφέρεται η «Οδύσσεια». 2
Κατά την άποψη του W. Heurtley, η θέση των ανακτόρων του Οδυσσέα ήταν στο λόφο των Πηλικάτων. Ο χώρος, παρόλα αυτά, δεν είναι επισκέψιμος και πρέπει να βρείτε κάποιον κάτοικο της περιοχής για να σας δείξει τμήματα του αρχαίου τείχους και την πέτρινη σαρκοφάγο του νεκροταφείου. Τα ευρήματα των ανασκαφών εκτίθενται σε προθήκη της Αρχαιολογικής Συλλογής Σταυρού.
1 Διαρκής κατάλογος των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της Ελλάδος
2 ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΥ ΑΡΙΑΝΑ, Ανασκόπηση των αρχαιολογικών ερευνών στην Ιθάκη, Κεφαλληνιακά Χρονικά, Τόμος 1
Σπήλαιο Λοΐζου
Το Σπήλαιο Λοΐζου βρίσκεται ΒΔ του όρμου της Πόλης, επινείου του Σταυρού. Τον 19ο αιώνα ανήκε στον ιδιώτη Σ. Λοίζο, του οποίου το όνομα διατηρεί μέχρι και σήμερα. Ο Λοΐζος, σκάβοντας εκεί για ν’ανοίξει καμίνι, βρήκε τυχαία σπουδαία και μεγάλης ιστορικής αξίας ευρήματα, κάποια από τα οποία αγοράστηκαν από τον Schliemann, κατά την πρώτη επίσκεψή του στην Ιθάκη.
Εξαιτίας της φύσης του χώρου (παραθαλάσσιο σπήλαιο), η έρευνα των αρχαιολόγων κατόπιν ήταν σχεδόν αδύνατη. Ήδη, από τους αρχαίους χρόνους η επιφάνεια της θάλασσας είχε ανέβει σε σημείο που κάλυπτε το δάπεδο του σπηλαίου, ενώ λόγω σεισμών και κατολισθήσεων, η οροφή του είχε καταπέσει στα περισσότερα σημεία.
Στα πλαίσια των ανασκαφών της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής τη δεκαετία του 1930, η Sylvia Benton ανέλαβε την πρώτη εκτεταμένη έρευνα του σπηλαίου. Από τα όστρακα των αγγείων, που βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό, αποδεικνύεται ότι το σπήλαιο χρησίμευε ως τόπος λατρείας, πιθανότατα από το 2500 π.Χ., σίγουρα όμως από την Μυκηναϊκή περίοδο μέχρι και τους Ρωμαϊκούς χρόνους.
Διάφορες επιγραφές πάνω σε όστρακα, πέτρες και κεραμίδια δείχνουν ότι λατρεύονταν εκεί διάφορες θεότητες, ανάμεσα στις οποίες η Άρτεμις, η Αθηνά, η Ήρα και οι Νύμφες, αλλά αργότερα και ο ίδιος ο Οδυσσέας, του οποίου το όνομα βρίσκεται στο περίφημο εκείνο τεμάχιο από γυναικεία πήλινη μάσκα του 2ου αιώνα π.Χ., με την επιγραφή: «ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ». Σημαντικό εύρημα για το είδος του, ένα πήλινο κορινθιακό πινάκιο του 6ου αιώνα π.Χ., με παράσταση πετεινού. Ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα αποτελούν επίσης οι χάλκινοι τρίποδες, που χρονολογούνται από τον 9ο αιώνα π.Χ. έως το τέλος των γεωμετρικών χρόνων, οι οποίοι, παρά την κακή τους διατήρηση, είναι φανερό, ότι ήταν δημιούργημα κάποιου σημαντικού εργαστηρίου της εποχής1. Σημειώνεται ότι, σύμφωνα με την Οδύσσεια, ο Οδυσσέας φέρνει στην Ιθάκη λέβητες, δώρα του βασιλιά των Φαιάκων2.
Όλα αυτά τα ευρήματα φιλοξενούνται σήμερα στην Αρχαιολογική Συλλογή Σταυρού και γίνονται αντικείμενα θαυμασμού, από τον κάθε επισκέπτη.
1 Οι χάλκινοι τρίποδες μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας για συντήρηση. Ωστόσο δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία για την εξέλιξη των εργασιών συντήρησή τους.
2 ΦΕΡΕΝΤΙΝΟΥ ΑΡΙΑΝΑ, Ανασκόπηση των αρχαιολογικών ερευνών στην Ιθάκη, Κεφαλληνιακά Χρονικά, Τόμος 1
Η επιγραφή «ΟΔ»
Στον παλιό δρόμο (ημιονική οδό), που συνέδεε την Νότια Ιθάκη με την Βόρεια πριν την κατασκευή των αμαξιτών δρόμων, και ειδικότερα στο τμήμα της διαδρομής από Αετό προς Άι-Γιάννη, σε έναν επίπεδο κατακόρυφο βράχο είναι χαραγμένη η επιγραφή «ΟΔ». Η επιγραφή αξιολογήθηκε και καταχωρίσθηκε επίσημα στις αρχαίες ελληνικές επιγραφές για πρώτη φορά το 1897. Ειδικότερα, η επιγραφή καταχωρήθηκε με α.α. 657 στον κατάλογο Inscriptiones Graecae1 26 του 1897 και με α.α. 1684 στον κατάλογο του 20012.
Ως προς την ερμηνεία της επιγραφής, υπάρχει η άποψη ότι πρόκειται για τα αρχικά γράμματα της λέξης «Οδυσσεύς». Με αυτό το πνεύμα, η επιγραφή για πολλά χρόνια λειτούργησε σαν ένα από τα αρχαιολογικά αξιοθέατα της ομηρικής Ιθάκης. Εντυπωσίαζε τους ξένους, αλλά και τους ντόπιους, που την έβλεπαν σαν μια απόδειξη της οδυσσειακής παρουσίας στο νησί και την επιδείκνυαν στους ξένους περιηγητές με υπερηφάνεια.
Στην επιγραφή «ΟΔ» αναφέρονται λεπτομερώς ο Άγγλος γεωγράφος και αρχαιοδίφης William Gell, που επισκέφθηκε την Ιθάκη το 18063, ο Άγγλος συνταγματάρχης William Martin Leake, που επισκέφθηκε την Ιθάκη το ίδιο έτος (1806)4, καθώς και, περίπου εξήντα χρόνια μετά, ο Ερρίκος Σλήμαν, ο οποίος επισκέφθηκε την Ιθάκη το 18685.
Σήμερα, από την επιγραφή διακρίνεται το πάνω τμήμα του γράμματος Ο και πολύ καθαρά το γράμμα Δ. Οι διαστάσεις του κάθε γράμματος είναι περίπου 27×33 εκατοστά. Ο βράχος, όπου είναι χαραγμένη η επιγραφή, βρίσκεται στο μέσο του μονοπατιού, το οποίο, από την θέση «Χωρδάκι» στον Αετό, οδηγεί προς τον Άι-Γιάννη, μια περίπου οριζόντια διαδρομή πάνω στις δυτικές πλαγιές της Ιθάκης που διέρχεται μεταξύ της θέσης «Χάνι» και του επιπέδου της θάλασσας.
1 Το Inscriptiones Graecae (IG) (σε μετάφραση: «Ελληνικές Επιγραφές») είναι ένα πρόγραμμα της Ακαδημίας Επιστημών του Βερολίνου που έχει ως στόχο του να συγκεντρώσει και να δημοσιεύσει όλες τις γνωστές αρχαίες επιγραφές της ηπειρωτικής και της νησιωτικής Ελλάδας. Μέχρι τώρα έχουν εκδοθεί 49 τεύχη, μερικά από τα οποία σε αρκετές εκδόσεις. Ιστοσελίδα του Inscriptiones Graecae
2 Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, Σύλλογος Φιλομήρων Ιθάκης «Ευχήν Οδυσσεί», Αθήνα 2011, σ. 610.
3 William Gell, The geography and antiquities of Ithaca, London 1807, σσ. 86-87. Σε μετάφραση: Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, ό.π., σσ. 206-207.
4 William Martin Leake, Travels in northern Greece, London 1835, τόμος 3 σ. 37. Σε μετάφραση: Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, ό.π., σ. 237.
5 Ερρίκος Σλήμαν, Ιθάκη, Πελοπόννησος, Τροία, Εκδόσεις Συλλογή, 2009, σσ. 49-50.
Μαρμαροσπηλιά – Σπήλαιο των Νυμφών
Στο σπήλαιο των Νυμφών , έκρυψε ο Οδυσσέας τα δώρα του Αλκίνοου, του Βασιλιά των Φαιάκων, όταν επέστρεψε στην Ιθάκη. Πιστεύεται ότι είναι η Μαρμαροσπηλιά, σπήλαιο που βρίσκεται πάνω από των κόλπο των Δεξών , επειδή το σχήμα της συμφωνεί με την περιγραφή στη ραψωδία ν της Οδύσσειας.1
Στη Μαρμαροσπηλιά διεξήγαγε ανασκαφές την περίοδο 1998-2001 ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Saint Louis, αρχαιολόγος Σαράντης Συμεώνογλου. Μεγάλο μέρος του δαπέδου της σπηλιάς ήταν, κατά την άποψη του ερευνητή, σκεπασμένο από σωρούς ογκολίθων, πιθανή ένδειξη ότι η σπηλιά είχε καταστραφεί από το σεισμό του 373 π.Χ. Τα ευρήματα είναι ειδώλια των νυμφών και του συντρόφου τους Πανός, αγγεία με αφιερωματικές επιγραφές και δύο δαχτυλίδια που ανήκαν ίσως σε νεαρές ιέρειες.2
Η έρευνα συνεχίστηκε με ανασκαφή του χώρου κάτω του δαπέδου του μέχρι τότε γνωστού σπηλαίου, όπου βρέθηκε δεύτερη σπηλιά ίδιου μεγέθους με την πρώτη αλλά ακόμα βαθύτερη. Η ανασκαφή έφτασε σε βάθος 36 μ. από την οροφή της σπηλιάς.
Σε επιστολή προς την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος (ημερομηνία αποστολής 15 Φεβρουαρίου 2007), ο καθηγητής Σ. Συμεώνογλου αναφέρει ότι σε βάθος 8.50μ και κάτω βρέθηκαν οστά σπανίων ζώων, κυρίως ελαφιών, που είχαν θυσιαστεί στις νύμφες . Σε βάθος 15.50μ βρέθηκε η κορυφή σήραγγας η οποία οδηγεί προς Ανατολικά του σπηλαίου, δηλαδή προς το Βαθύ και επιβεβαιώνει μάλλον την πληροφορία του Ομήρου ότι ο Οδυσσέας μπήκε εύκολα στο βαθύ σπήλαιο από το σημείο της αποβίβασής του. Η είσοδος της σήραγγας συνεχίζεται μέχρι βάθους 18μ, όπου σταμάτησε η ανασκαφή το 2001. Η σήραγγα εξερευνήθηκε χωρίς ανασκαφή μέχρι συνολικού βάθους 24μ όπου διαπιστώθηκε ότι είχε κλείσει με πέτρες που έπεσαν στον σεισμό του 373 π.Χ.
Έκτοτε το Σπήλαιο των Νυμφών δεν είναι επισκέψιμο, μέχρι την οριστική διαμόρφωση του ευρύτερου χώρου.
1 Στο ν 103-112 υπάρχει λεπτομερής περιγραφή του ιερού των νυμφών όπου κατά τον ποιητή υπάρχουν πολλοί σταλαγμίτες και σταλακτίτες, τρεχούμενα νερά, μια είσοδος για τους θνητούς και μια για τους θεούς. Στο ν 347-350 μιλά η Αθηνά και δείχνει στον Οδυσσέα το σπήλαιο όπου λατρεύονται οι Nηϊάδες νύμφες και όπου προσφέρονται πολλές εκατόμβες. Στο τρίτο εδάφιο ν 366-371 η Αθηνά και ο Οδυσσέας εισέρχονται στο βαθύ σπήλαιο και ψάχνουν για μέρη να κρύψουν τους θησαυρούς των Φαιάκων. Η Αθηνά κλείνει μετά την είσοδο με μεγάλη πέτρα
2 The Siren. Newsletter of Odyssey Project, no.9 (2001), Washington University in St Louis
Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Αθανασίου-Σχολής Ομήρου
Στην Βόρεια Ιθάκη, στους ανατολικούς πρόποδες του βουνού της Εξωγής, εκτείνεται η αρχαιολογική περιοχή «Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου», όπου από τους προηγούμενους αιώνες ήταν ορατά κατάλοιπα κτηρίων και είχαν γίνει αποσπασματικές έρευνες από Έλληνες και ξένους αρχαιολόγους (Vollgraff, Βρετανική Σχολή Αθηνών, Κυπαρίσσης)1. Ο Τομέας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, υπό την διεύθυνση των αρχαιολόγων Θανάση Παπαδόπουλου και Λίτσας Κοντορλή-Παπαδοπούλου, διεξήγαγε στην περιοχή ανασκαφές, την περίοδο 1994-2012, που οδήγησαν την ανασκαφική ομάδα στο συμπέρασμα ότι είχαν αποκαλύψει ένα μεγάλο κτηριακό συγκρότημα-ακρόπολη2. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς αρχαιολόγους, το κτηριακό συγκρότημα χρονολογείται στην προϊστορική περίοδο3. Ειδικότερα, η έναρξη της κατοίκησής του τοποθετείται στην μεσοελλαδική περίοδο (1900-1600 π.Χ.) και η συνέχειά της κατά την υστεροελλαδική (μυκηναϊκή) περίοδο (1600-1100 π.Χ.). Κατά τους Θ. Παπαδόπουλο και Λ. Παπαδοπούλου, το κτηριακό συγκρότημα ήταν σε χρήση τουλάχιστον έως και την ελληνιστική εποχή, κάτι που μαρτυρούν διάφορα αρχιτεκτονικά μέρη του, όπως ο ελληνιστικός πύργος. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο4.
Το κτηριακό συγκρότημα είναι κτισμένο σε δύο άνδηρα5, τα οποία επικοινωνούν με δύο λαξευμένα στον βράχο κλιμακοστάσια. Στο κάτω άνδηρο εντοπίστηκε ένα μεγάλο ορθογώνιο τριμερές οικοδόμημα σχήματος μεγάρου διαστάσεων 21,50 x 11,50 μ., όμοιο με αντίστοιχα μέγαρα μυκηναϊκών ανακτόρων των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Πύλου. Δυτικά του τριμερούς οικοδομήματος ανακαλύφθηκαν μεταξύ άλλων ένα μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα και υπόγεια αποθήκη τροφίμων. Στο άνω άνδηρο ανακαλύφθηκαν προϊστορικά κτήρια αποθηκών, λουτρού, εργαστήριο κατεργασίας μετάλλων και βοηθητικά δωμάτια.
Το κτηριακό συγκρότημα είναι τειχισμένο με κυκλώπειο οχυρωματικό τείχος6, που έχει τέσσερις πύλες. Η κύρια (νότια) πύλη εφάπτεται σε τοίχο προσεκτικά κτισμένο και τις παραστάδες της αποτελούν επεξεργασμένοι τετραγωνισμένοι ογκόλιθοι. Κοντά στην πύλη αυτή εντοπίστηκε προϊστορικό φρέαρ.
Ανατολικά και σε μικρή απόσταση από το κτηριακό συγκρότημα υπάρχει υπόγεια κρήνη, που χρησίμευε για την ύδρευση των ενοίκων της ακρόπολης σε περίοδο πολιορκίας και εχθρικών επιδρομών. Η κρήνη χρονολογήθηκε στην μυκηναϊκή εποχή (1300-1200 π.Χ.).
Ανατολικά της υπόγειας κρήνης ερευνήθηκε μεγάλο κυκλοτερές προϊστορικό οικοδόμημα με κλιμακωτή είσοδο. Οι εργασίες αφαίρεσης της επίχωσης απέδωσαν ποικίλα ευρήματα, μεταξύ των οποίων εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι μεγάλος αριθμός πήλινων πινακίδων. Μία από αυτές φέρει εγχάρακτες παραστάσεις που παραπέμπουν σε σκηνές της Οδύσσειας, όπως: παράσταση πλοίου με άντρα καθιστό και δεμένο στο κατάρτι, τερατώδεις-μυθικές μορφές (πουλί με πρόσωπο γυναίκας, ανθρώπινη μορφή με κεφάλι, ουρά και πόδια χοίρου κ.ά.)7.
Η θέση «Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου» είναι στρατηγικής σημασίας. Η ακρόπολη, από την οχυρή και περίοπτη θέση της στους πρόποδες του βουνού της Εξωγής, δεσπόζει στο εύφορο και με επαρκείς πηγές λεκανοπέδιο της Βορείου Ιθάκης και έχει άμεση και έμμεση (λόγω του παρακείμενου λόφου των Πηλικάτων) θέα, πρόσβαση και εποπτεία σε τρεις λιμένες: των Αφαλών (βόρεια), της Πόλης (νοτιοδυτικά) και των Φρικών (ανατολικά)8.
Τον Αύγουστο 2010 ο εκ των ανασκαφέων καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Θανάσης Παπαδόπουλος ταύτισε την ακρόπολη της περιοχής «Αγίου Αθανασίου-Σχολής Ομήρου» με το ανάκτορο του Οδυσσέα δηλώνοντας: «Σύμφωνα με τα ως σήμερα στοιχεία, κινητά και ακίνητα, που είναι ιδιαίτερα σοβαρά, και με κάθε επιστημονική επιφύλαξη, πιστεύουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά στο ανάκτορο του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, το μόνο από τα ανάκτορα των Ομηρικών Επών που δεν έχει ανακαλυφθεί»9. Αναμένεται η επίσημη δημοσίευση των αποτελεσμάτων των ανασκαφών.
Ο αρχαιολογικός χώρος δεν είναι επισκέψιμος, μέχρι να πραγματοποιηθούν οι αναγκαίες εργασίες για την συντήρηση και προστασία των ανακαλυφθέντων μνημείων.
1 Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, Σύλλογος Φιλομήρων Ιθάκης «Ευχήν Οδυσσεί», Αθήνα 2011, σ. 867.
2 Ακρόπολη: το ψηλότερο και οχυρωμένο με τείχος μέρος μιας κατοικημένης περιοχής. Στις ακροπόλεις εύρισκαν καταφύγιο οι κάτοικοι σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής.
3 Η προϊστορική περίοδος περιλαμβάνει την χρονική περίοδο από την εμφάνιση του ανθρώπου ως το 1100 π.Χ. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός αναπτύχθηκε στην τελευταία περίοδο της προϊστορικής εποχής (περίπου 1600-1100 π.Χ.).
4 Θανάσης Παπαδόπουλος, Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, Προϊστορική Αρχαιολογία Δυτικής Ελλάδας – Ιόνιων Νησιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2003, σ. 195.
5 Άνδηρο: οριζόντια επιφάνεια που δημιουργείται συνήθως σε πλαγιές βουνών ή λόφων, για να χτιστεί επάνω της ένα οικοδόμημα ή άλλη κατασκευή.
6 Κυκλώπειο τείχος: τείχος της μυκηναϊκής περιόδου κατασκευασμένο από μεγάλους ογκόλιθους.
7 Θανάσης Παπαδόπουλος, Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, ό.π., σσ. 195-204. Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, «Ανασκαφές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στη Βόρεια Ιθάκη 1994-2007», άρθρο στην ιστοσελίδα: www.friendsofhomer.gr, ηλεκτρονική διεύθυνση άρθρου Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, ό.π., σσ. 867-868. Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Φως στην Ομηρική Ιθάκη, Συνοδευτικό βιβλίο της ομώνυμης Έκθεσης στον Σταυρό Ιθάκης, 2013, σ. 36. Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Έκθεση με τίτλο «Φως στην Ομηρική Ιθάκη», Σταυρός Ιθάκης 2013, πληροφοριακή πινακίδα πυλώνα 8.
8 Θανάσης Παπαδόπουλος, Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, ό.π.,, σ. 195. Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Φως στην Ομηρική Ιθάκη, ό.π., σ. 35.
9 Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, ό.π., σ. 866.
